>> red. Paweł Hertz

Autor Anglii i Szkocji, Krystyn Lach-Szyrma, urodził się 17 grudnia 1790 czy też 1791 roku w Wojnasach, jak to podaje Polski Słownik Biograficzny, a w Wojnarach (Wojnasze, po niemiecku: Woynassen, co przemawiałoby za formą: Wojnasy), jak chce Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich.
Ojciec jego, chłop małorolny, pochodził z katolickiej chłopskiej rodziny, która przywędrowała z Suwalszczyzny na Mazury, i tu około roku 1720 przyjął wyznanie ewangelickie. Młodziutki Christian, bo tak brzmiało początkowo jego imię, po ukończeniu szkoły wiejskiej został na koszt miejscowego pastora wysłany do gimnazjum w Królewcu, gdzie miał kształcić się na duchownego. Ignacy Onacewicz, który ukończył tam uniwersytet, a następnie wykładał na nim język polski, zaopiekował się chłopcem, wskazując mu wartości kultury polskiej. W tym zainteresowaniu odegrało może pewną rolę i to, że sam Onacewicz, syn parocha unickiego, rodził się w powiecie wołkowyskim, kształcił w Wołkowysku i w Grodnie, pracował jako guwerner na Suwalszczyźnie, by wreszcie studia wyższe odbyć w seminarium nauczycielskim w Ełku i na uniwersytecie królewieckim.
Namówiony do prowadzenia dalszych studiów na uniwersytecie wileńskim, młodzieniec przybrał do nazwiska rodowego przydomek Szyrma, pochodzący od nazwiska znanej rodziny poleskiej, i już jako Chrystian Lach-Szyrma wstąpił na Oddział Literatury i Sztuk Wyzwolonych wszechnicy wileńskiej, który ukończył w stopniu magistra filozofii w roku 1813. Podczas studiów, będąc w złych warunkach materialnych, otrzymywał stypendium z funduszu księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, ówcześnie kuratora wileńskiego okręgu naukowego. Już jako młodzieniec dziewiętnastoletni zwrócił pod wpływem Chodakowskiego uwagę na wartość poetycką śpiewów gminnych, stając się tym samym jak gdyby jednym z protagonistów literatury romantycznej. Jego wczesne zasługi na polu naukowym, uwieńczone doktoratem wileńskim, zwróciły na niego uwagę kierującego wtedy uniwersytetem Jędrzeja Śniadeckiego, który polecił go jako nauczyciela dla młodego Adama Konstantego Czartoryskiego, syna księcia Konstantego Adama, a bratanka księcia Adama Jerzego. Młody Czartoryski, wcześnie osierocony przez matkę, chował się u dziadków w Puławach i Sieniawie. Lach-Szyrma znalazł się więc w kręgu tych dwóch wielkich ośrodków kulturalnych i cywilizacyjnych, których oddziaływanie na umysły i na uczucia miało takie znaczenie dla przyszłości polskiej. Jakoż atmosfera tych dworów wywarła znaczny wpływ na charakter i umysłowość Szyrmy, który po kilku latach, w roku 1820, wyruszył wraz ze swoim uczniem do Szwajcarii, a następnie, przez Niemcy i Francję, udał się do Anglii i Szkocji.
W Edynburgu, którego uniwersytet uchodził wówczas za znakomity, młody książę podjął studia mające go przygotować do życia publicznego. Wybór Edynburga był podyktowany wzrastającym wówczas zainteresowaniem praktyką angielskiego życia politycznego, systemem parlamentarnym, niezależnym sądownictwem, wolną prasą, swobodą sumienia, słowem, tym wszystkim, co w opinii powszechnej kojarzyło się z pojęciem liberalnej monarchii konstytucyjnej, której złudne widoki otwierało ustanowione traktatem wiedeńskim Królestwo Polskie.
Towarzysząc tu swemu pupilowi, Szyrma sam słuchał w Edynburgu przez trzy lata wykładów filozofii i ekonomii i uzyskał tu stopień doktorski. Co ważniejsze jednak, podczas swego tu pobytu gruntownie zapoznał się z cywilizacją i kulturą Anglii, a także zdołał nawiązać ożywione stosunki ze środowiskiem naukowym i literackim Edynburga i potrafił zająć je sprawami polskimi.

[Źródło: Krystyn Lach-Szyrma: „Anglia i Szkocja. Przypomnienia z podróży roku 1820-1821 odbytej”, pod red. Pawła Hertza, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1981]